Тарих и рашиди что это
Тарих и рашиди что это
2. «Тарих-и-Рашиди» Мирза Мухаммеда Хайдара Дулати об образовании Казахского ханства
«Тарих-и-Рашиди» («История Рашида»), написал ее Мирза Мухаммед Хайдар бен Мырза-Хусаин Гураган Дулати. В дальнейшем мы будем его называть, как принято в современной литературе, Мирзой Мухаммедом Хайдаром. Его предки пользовались потомственными привилегиями, пожалованными им ханами Могулистана и были наследственными владетелями и правителями Кашгарии. Его дед Мирза Мухаммед Хайдар до 1480 г. был правителем Кашгарии, но оттуда его изгнал племянник Абубакир. Мирза Мухаммед Хайдар родился в 1499 году в Ташкенте. Отец его Мухаммед Хусаин Гураган был в большой дружбе с могулистанским ханом Султан Махмуд-ханом, стал ханским зятем, женившись на его сестре Хуб Нигаханум, будущей матери автора (отсюда его титул «Гураган» – «ханский зять»). Мать Мирзы Хайдара была младшей дочерью могулистанского правителя Юнус-хана и родной сестрой матери Бабура Кутлук Нигар-ханум.
После казни отца по приказу Шайбани-хана в 1509 г. под угрозой оказалась жизнь самого Мирзы Хайдара. С большими трудностями его спас доверенный человек отца. Мухаммед бежал с ним из Бухары в Бадахшан. Из Бадахшана М.Хайдар в 1509 г. прибыл к Бабуру в Кабул, где нашел самый теплый прием. Он принимает участие в походах Бабура в Среднюю Азию. Через три года М. Хайдар ушел к Султану Саиду в Андижан и с того времени до конца жизни хана постоянно находился при нем. После установления власти Султан Саид-хана в Кашгарии в 1514 г. М. Хайдар ушел туда вместе с ним и занял видное положение. («Он вверил мне все дела в армии и государстве, дал мне неограниченную власть во всем», – пишет М. Хайдар.)
После смерти Султан Саид-хана в 1533 г. и вступления на престол его сына Абрашида, враждебно настроенного к роду дулатов, Мирза Хайдар вынужден был покинуть страну. Сначала он скитался по Бадахшану, затем ушел в Лахор к сыну Бабура Камрану Мирзе.
В последние годы жизни Мирза Мухаммед Хайдар от имени Бабуридов правил Кашмиром, в завоевании которого принимал личное участие. В 1551 г. в одной из стычек с горными племенами Мирза Мухаммед Хайдар был убит.
До конца своих дней он не отказался от мысли о возвращении на родину своих предков. Доказательством этому может служить написание им «Тарих-и-Рашиди». В основу этого произведения взяты устные предания могулов, а также некоторые литературные и исторические произведения путешественников и современников автора. «Тарих-и- Рашиди» написана на персидском языке.
Это история ханов Могулистана и Кашгара из династии Чагатаидов, история племени дулатов, правителей его владений в районе Восточного Туркестана, история могулов.
Труд Мирзы Мухаммеда Хайдара Дулати – один из первых и ценных источников по истории казахского народа. Здесь содержатся сведения о происхождении названия «казах», о перекочевке казахских ханов Керея и Жаныбека в район Семиречья, об истории казахско-узбекских и казахско-могульских взаимоотношений, о борьбе по при- соединению Могулистана.
В это время около 870 г. хиджры (1465 г.) Абу-л-Хайр-хан владычествовал в Дешт-и Кипчаке. Султанам джучидским приходилось от него очень плохо и двое из них – Жаныбек-хан и Керей-хан бежали в Могулистан. Иса-Буга-хан принял беглецов хорошо и отвел им край Чу и Кози-баши, который составляет западную окраину Могулистана. Там они зажили спокойно. После смерти Абу-л-Хайр-хана улус узбекский пришел в расстройство: начались в нем большие неурядицы. Тогда множество народа откочевало к Керей-хану и Жаныбек-хану, так что число собравшихся около них людей возросло вскоре до двухсот тысяч: звать их стали узбеками-казахами.
Эпохой, с которой началась собственно власть султанов казахских, надобно считать год 870 (1465–1466), когда казахи владычествовали в большей части Узбекистана.
После Керей-хана ханом следовал Бурундук. Потом ханом был сын Жаныбек-хана Касым. Он распространил власть свою над Дешт-и- Кыпчаком, подданных у него было более миллиона, никто после Джу- чи-хана не был в том краю так могуществен, как он. Ему наследовал в качестве хана его сын Мамаш, после которого ханом сделался его (Касыма) племянник Тагир. При Тагир-хане казахи потеряли свое значение. После Тагира был ханом брат его Буйдаш. Во время Буйдаш- хана. казахов было не более двадцати тысяч. После 940 (1553–1554) года не стало Буйдаша и вслед за тем казахи совершенно исчезли. Заметить следует, что начиная с Иса-Буга-хана до времени Рашид- хана монголы и казахи жили постоянно в мире между собою, но их разгромил Рашид-султан.
Материалы по истории казахских ханств в ХV–ХVIII вв.
Муххамад хайдар и его труд тарихи-рашиди
Автор отразил в своем сочинении завершающий этап в дительном процессе сложения единой казахской народности-приобретение ею своенго национального имени. В своем кратком очерке истории казахских правителей он объясняет происхождение названия народности, показав трансформацию этнического названия «узбек-казахи» в «казахи».также он зафиксировал появление казахского этнополитического самосознания.
В его труде показано административно- военное и территориально-этническое деление государства моголистан., его социальная структура населения.
Сочинение мирзы Хайдара- единствееный труд.,где говорится о факте образования Казахског ханства. Впервые сказано о расколе племен восточного дешт-и кыпчака и туркестана на «узбеков» и «казахов». О так называемой откочевке казахов.около 1459г. Труд «Т-и-Р», прославивший автора на века, явл-ся одноврем-но памятником лит-ры, историч.источником. В.П.Юдин писал, что «Т-и-Р»-один из основных первоисточников казахского народа. Труд состоит из 2-х дафтаров.
Образцы культ-историч-х, текстологических изысканий этого труда показал Валиханов. Он определил, что 1 часть труда явл-ся историей отрасли джагатаидов, происшедшей от Туглук Тимур-хана. «2 часть содержит обстоят-ва (из жизни) самого автора: то,что слышал, видел о ханах, султанах джагатайских, о узбеках и о неприятностях, кот.он имел от своих родственников-ханов». По «Т-и-Р» Валиханов составил генеалогические таблицы, схематическую карту *, установил, на основании каких источников летопись написана, провел сравнит. анализ рукописи источника из Кашгарского перевода с персид. оригиналом «Т-и-Р», тем самым, придав этому оригин-му источнику значение не только как памятнику лит-ры, а прежде всего, как историч.источ-ку.
М.К.Козыбаев квалифицировал 1-часть источника как летописный свод, напис-й ро образцу «Зафар-наме». 2-ч во многом напоминает ему аналитич.трактат о событиях, участником кот-го были он и его ближайшее окружение. Несмотря на то, что м/у историей джагатаева улуса и историей моголистанской элиты 1 пол.ХVΙ в.,кот-ю представалял сам автор и егоокружение, проходил опред-й водораздел, Т-и-Р яв-ся органически цельным произв-ем,напис-ым в едином ключе.
Как историк-исслед-ль автор раскрывает сложную историю *,внут.и внеш.политику его властелинов, дает картину админ-полит.устройства этого гос-ва.
Уделяет огромное внимание проблемам духов.жизни *.Отмечает,что основатель Могул улуса Тоглук-Тимур-хан 1-м принял ислам, не скрывает, что среди кочев.насел-я илсм не пользов-ся попул-ю. Пишет: «В своем стремлении насадить ислам среди могулов он проявил суровость и жестокость. Так, если к-либо могул не накручивал на голову чалму, ее прибивали к голове гвоздями».
Т-иР яв-ся одним из важнейших источников, выясняющих проблему этногенеза казах.,узб.народов. в труде содерж-ся сведения о времени возник-я Каз.ханства. «В то время В Дашт-и Кипчаке владычествовал Абу-л-Хайр-хан. Он причинял много беспокойства султанам джучидкого происхождения. Джанибек-хан и Кирей-хан бежали от него в * Иса-Буга-хан охотно принял их и предосьавил им округ Чу и Козы-Баши, кот.составляет зап.окраину *.Узб.улус после смерти Абу-л-Хайр-хана пришел врасстройство.Больш.часть подданных откочевала к Кирей-х и Джанибек-х. За ними утвердилось название узбеки-казахи.»
Некоторые совет.историки умаляли каз.госуд-ть,все более приближаясь к взглядам царских сатрапов.Так, А.Ф.Якунин писал,что в Каз-не было всегда 3 жуза,3 орды. Профессор С.Л.Фукссоздал особую теорию о сущности Каз.гос-ва. По его мнению,Каз.гос-во при Касыме,Хакназаре и Тевеккеле было воен.объедин-ем, возглавленным временным,более или менее устойчивым ханом,оборононительно-наступательным воен.союзом отдельных мелких гос.объедиг-й каз.«родов»,предводительствуемых султанами».
Несмотря на огромное идеологич. Давление, оказанное Ком.партией, историки С.В.Юшков,В.Ф.Шахматов,М.П.Вяткин защищали идею каз.госуд-ти. Это свидетельствует о том,как высоко ценился «Т-и-Р» как достоверн.источник истории становления и укрепления Каз.ханства
30. Предпосылки и основные этапы образования Казахского ханства.
Возникновение ханства явилось закономерным итогом этнополитических процессов, объединения всех земель региона в одной политической структуре, объединение всех казахских родов и племен, завершения длительного процесса сложения народности. Это было стремление этносоциальной общности к созданию собственной социально-территориальной государственной организации. Ход образования Казахского ханства связан с внутриполитическим состоянием ханства Абулхаира и Моголистана, которые во второй половине XV века пришли в упадок. Ситуация обострилась после того, как в 1457 г. Абулхаир потерпел поражение от ойратов. Неспособность Абулхаира сплотить общество послужила причиной не повиновения Абулхаиру и откочевки Джанибека и Керея в Моголистан, во владения Монгольского хана Есен-Буги (в 1459-1460 гг.). В 1462 г. Есен-Буга умер, и это укрепило положение Джанибека и Керея в Семиречье. Согласно Датировке Мухам Лида Хайдара Дулати, время образования Казахского ханства 1465-1466 гг. После смерти Абулхаира 1468 г. политический кризис в его ханстве обострился. В борьбе за власть Джанибек и Керей вмешавший убивают Наследника Абулхаира Шайх Хайдара, а внуки бежали. Джанибек и Керей утвердились на огромной территории Узбекского улуса, появилось политическое образование, население которого носило название «казахи».
Механическое удерживание земляных масс: Механическое удерживание земляных масс на склоне обеспечивают контрфорсными сооружениями различных конструкций.
Книгу Дулати «Тарих-и Рашиди» перевыпустили к 550-летию Казахского ханства
В Национальной библиотеке РК состоялась презентация книги родоначальника казахской историографии, выдающегося ученого и мыслителя Мухаммеда Хайдара Дулати «Тарих-и Рашиди», перевыпущенной издательством «КазАкпарат» к 550-летию Казахского ханства, передает корреспондент Kazpravda.kz.
Мухаммед Хайдар Дулати был прекрасным историком. Свидетельством его высокого образования и обширных знаний истории и культуры народов Евразии является знаменитый труд «Тарих-и Рашиди», написанный на персидском языке, который тогда для тюркского мира служил языком науки и культуры.
В этом труде он оставил для потомков бесценные сведения – описание истории Моголистана и Кашгара второй половины XIV – первой половины XVI века. Труд широко использовался многими авторами в XVI–XX веках как первоисточник по истории огромной территории расселения тюркских и соседних народов. Не теряет он актуальности и в наше время.
Этот главный труд Дулати переведен на казахский, русский, английский и турецкий языки. В его работах исследователи многих отраслей науки находят множество фактического материала и по истории Китая, Индии, Афганистана, Ирака. «Тарих-и Рашиди» можно по праву назвать родословной тюркских народов XIV–XVI веков и летописью Казахского ханства. Жизнь Мухаммеда Хайдара Дулати и его творчество заслуживают более углубленного изучения, а знание о нем – широкого распространения.
Тарих и рашиди что это
Электронный научный журнал «edu.e-history.kz»
Контент журнала ориентирован на студентов, магистрантов, докторантов, соискателей, молодых специалистов, преподавателей и научных работников различных стран, занимающихся проблемами истории Казахстана и Центральной Азии, Евразийского пространства.
Атығаев Н.Ә.
«ТАРИХ-И РАШИДИ»: ЖАҢА БАСЫЛЫМ ЕСКІ КЕМШІЛІК
Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» № 1(05), 2016
Шығыстың ортағасырлық мұсылмандық тарихи-географиялық әдебиетінде ерекше орын алатын жазба ескерткіштердің бірі, бірегейі – «Тарих-и Рашиди» шығармасы. Бұл еңбек ХІV–ХVІ ғасырлардағы Орталық Азияның тарихына байланысты негізгі дерек көз ретінде ғалымдар арасында өте жоғары бағаланады. Бүгінгі күні «Тарих-и Рашиди» ағылшын, қытай, орыс және т.б. әлем тілдеріне аударылған. 2004 жылы Аббасқали Ғаффари Фард бірнеше қолжазбаларын пайдалана отырып, Тегеран қаласында шығарманың парсы тіліндегі нұсқасын шығарды [1].
Әдебиетте Мырза Мұхаммед Хайдар хижраның 905 / 1499-1500 жылы Ташкент қаласында дүниеге келген деген пікір берік қалыптасқан. Алайда шығармадағы мәліметтерді мұқият зерделесек, ол қазіргі Тәжікстандағы Уратөбеде (Ура-тепе, қазіргі Истаравшан) туған деген жорамал айтуға болады. Мырза Хайдардың жазуынша, оның әкесі Мұхаммед Хусейн мен шешесі Хуб Нигар ханым некеге хижраның 809 /1493-94 жылдары Шаш (Ташкент) қаласында отырған. Осыдан кейін қаланы билеп отырған моғұл ханы Сұлтан Махмұд хан оларға (күйеу баласы мен әпкесіне) Ұратөбе аймағын беріп, сол жаққа жіберген. Мырза Хайдар әкесі Ұратөбеде билеп отырған уақытта дүниеге келген [1, с. 240; 4, c. 183-184]. Сондықтан қазақстандық әдебиетте жиі кездесетін «Мырза Хайдар біздің отандасымыз» деген пікір шындыққа жанаспайды
Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегі орта ғасырлардың өзінде бірнеше тарихи шығармаға деректік негіз болып, моғұлдардың өз жазба дәстүрінің қалыптасуына үлкен әсер етті. Осы шығарма мәліметтері негізінде Шах-Махмұд Шорастың «Тарих», белгісіз автордың «Тарих-и Қашғар» және т.б. еңбектер дүниеге келді.
«Тарих-и Рашиди», негізінен, біршама зерттелген шығарма. Ол XVI ғасырдың өзінде шығыс әлеміне таралды. XIX ғасырда онымен Еуропа ғалымдары танысып, тарихи маңыздылығын мойындады.
Зерттеушілердің есебінше, бүгінгі күні «Тарих-и Рашидидің» отызға жуық нұсқалары белгілі. Әрине, олардың әрқайсысында да өзгешеліктер бар. Мысалы, посткеңестік шығыстанушы ғалымдардың пікірінше, Душанбе мен Ташкент қалаларында сақталған қолжазбалар шығарманың ең толық нұсқалары болып саналады. Ирандық ғалым Аббасқали Ғаффари Фард «Тарих-и Рашидидің» Лондондағы Британ мұражайындағы қолжазба толық қолжазбалардың бірі деп көрсетеді [1, алғы сөз].
Ең алғаш «Тарих-и Рашидидің» қазақ хандары туралы мәліметтерін 1864 жылы В.В. Вельяминов-Зернов «Исследование о Касымовских царях и царевичах» атты еңбегінің екінші бөлімінде жариялаған [7]. Олар кейін олар 1935 жылы С.Ж. Асфендияров пен проф. П.А. Кунтенің дайындаған «Прошлое Казахстана в источниках и материалах» атты жинаққа енді [8]. 1969 жылы «Тарих-и Рашидидің» қазақ тарихына қатысты мәліметтеріН.Н. Мингулов пен К.А. Пищулинаның аудармасында «Материалы по истории Казахских ханств XV–XVIII вв.» атты жинақта жарияланды[9, с. 190-231]. 1999 жылы Алматы қаласында шығарманың орыс тіліндегі аудармасы жарық көрді. Оған тарихшы-ғалымдар М.Қ. Қозыбаев пен К.А. Пищулинаның жазған «Мырза Мұхаммед Хайдар қазақтар және қазақ мемлекеттігі жайында» атты алғы сөзі ғылыми маңызын әлі жоғалтқан жоқ [4, с. 3-16]. «Тарих-и Рашидидің» мәліметтерінің қазақ тарихына маңыздылығына Ә. Марғұлан, М. Қозыбаев және т.б. белгілі қазақ ғалымдары назар аударған.
Әрине, «Тарих-и Рашидидегі» барлық мәліметтер шындықка сай деп айтуға болмайды. Мысалы, шығармада Тоғлық Темір хан Шағатай әулетінен шыққан Есенбұға ханның ұлы деп көрсетіледі [4, с. 36]. Кезінде бұған байланысты орыстың шығыстанушы-ғалымы, академик В.В. Бартольд Есенбұғаның Тоғлық Темір туғаннан бірнеше жыл бұрын кайтыс болғанын анықтап, Тоғлық Темір хан ұрпағы деген әңгімені Шағатай Ұлысының шығысында Шыңғыс хан ұрпағы болмағандықтан, дуғлаттардың әмірі Болатшы ойлап шығарған деген көңілге қонымды ой айтқан [10, с. 165-166]. Немесе, «Тарих-и Рашидиде» дуғлаттардың Шағатай хан заманында маңызды рөл атқарғаны айтылады [4, с. 37]. Алайда, мамандардың көрсетуінше, бұл мәліметтің шындығын өзге, одан ерте жазылған шығармалар, мысалы, монғолдардың тарихын баяндайтын Рашид ад-Диннің белгілі «Джами ат-таварих» еңбегі куәламайды [2, с. 44-45].
Бірақ негізгі назар аударатын нәрсе – Мырза Мұхаммед Хайдар көптеген нақты тарихи мәліметтер келтіреді және басқа ортағасырлық тарихшылармен, әсіресе, Шибан әулетінің тарихшыларымен салыстырғанда, оқиғаларды шынайы баяндайды.
Халқымыздың төл тарихына тікелей қатысты «Тарих-и Рашидидің» қазақ тіліндегі аудармасы тұңғыш 2003 жылы жарық көрді [11]. Қазақ хандығының құрылуының 550-жылдығына орай 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасы бұл шығарманың үшінші басылымын шығарған екен. Басылымның алғы сөзін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Б. Аяған, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М. Қойгелді, шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы И. Жеменей жазған. Шығарманы парсы тілінен қазақшаға шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры, ҚР Мәдениет қайраткері Ислам Жеменей аударған [12].
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, тарих ғылымдарының докторы Б.Б. Кәрібаев бұл басылымға мынандай баға береді: «Ұлы тойды мерекелеу барысында келесі жарық көрген еңбекке белгілі шығыстанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры Ислам Жеменейдің парсы тілінен қазақшаға аударуымен Мұхаммед Қайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінің үшінші рет жарыққа шығуы жатады. Баспадан шығаушылар еңбектің осындай құнды жағын ескере келе, Қазақ хандығының 550-жылдығына орай «Тарих-и Рашидиді» қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде қайта сөйлетіпті. Бұл еңбектің шығуы мерейтой барысында жұртты елең еткізер оқиғалардың біріне жатқаны белгілі» [13, 6 б.]. Сонымен қатар Ресей-Тәжік (славян) университетінің профессоры Әбсаттар Нұралиев бұл басылым туралы мүлдем өзге пікірді білдіргенін айтпасқа болмайды. Оның пікірінше: «Қазақ хандығының құрылғанына 550 жылдық тойы қарсаңында ең басты басылым ретінде жарық көруге тиіс М.Х. Дулатидің «Тарих-и Рашидиі», өкінішке орай, рухани тарихымызда болмаған қиянатқа ұшырады» [14].
«Тарих-и Рашидидің» 2003 жылғы шыққан басылымына сол кезде біз сын-пікір жазып, оның кейбір жетістіктері мен кемшіліктерін көрсеткен едік [15, 129-133 бб.]. Өкінішке орай, сол ескертпелеріміздің басым бөлігі 2015 жылғы жаңа басылымда ескерілмепті. «Тарих-и Рашидидің» осы басылымында байқалған кейбір олқылықтарды (көп жағдайда олар 2003 жылғы басылымда да кездескен) алдағы уақытта қайталанбас үшін осы сын-пікірді ұсынып отырмыз.
1. Ең алдымен бұл басылым тарихи дерек көздерді аударып, басып шығаруға қазіргі күні қойылатын талаптарға сай емес екендігін айту керек. Аудармаларды ғылыми басылым ретінде қабылдау үшін басылымда шығарманың нақты қай нұсқасы негізге алынып, аударылғаны, түпнұсқадаға беттерімен қоса қөрсетілуі міндетті. Себебі жоғарыда жазғанымыздай «Тарих-и Рашидидің» қолжазба нұсқалары арасында өзгешеліктер бар. Сонымен қатар мұндай ғылыми басылымға ғылыми түсініктеме жасалуы керек.
2. Шығармадағы атауларды түркі тілдерінің зандылықтарына сай жазған дұрыс еді. Мысалы, шығармада «моғол», «Моғолстан» делінген. Алайда, мамандар бұл атауларды түрік тілдерінің фонетикалық заңдылықтарына сай «моғұл», «Моғұлстан» деп жазу керектігін ертеде айтқан [2, с. 14; 16, с. 114; 17, с. 45].
3. Дерек көзде кездесетін ру-тайпалардың атауларын отандық ғылыми әдебиетте қалыптасқан түрінде жазу керек еді. Басылымда шорас [18, 105 б.] тайпасы жорас [12, 126 б.], барлас [18, 105 б.] тайпасы берлас [12, 47 б.], курлаут (курлакут, күрлеут-қыпшақ [16, с. 76]) тайпасы көлкүт [12, 47 б.] болып кетіпті.
Енді бірде: «Әбілқайыр хан Дешті Қыпшаққа тугелдей билігін орнатқан кезде Жошы әулетінен шыққан кейбір тіміскішіл сұлтандар одан келер бір пәленің исін сезіп қалып, оны орнынан тайдырмақ болды» делінген [12, 375 б.; 118, 305 б.]. Содан кейін болашақ Қазақ хандығының билеушілері Керей мен Жәнібектің Моғұлстанға көшуі туралы айтылады. Алайда, бұл сөйлемнің мағынасы түсініксіз. «Егерде Керей мен Жәнібек Әбілқайыр ханды «орнынан тайдырмақ болса», онда «неге олар Әбілқайырмен соғыспай, Моғұлстанға көшті?» деген сұрақ туындайды. Мырза Мұхаммед Хайдарда сөз, әрине, Әбілқайырды орнынан тайдыруда емес, одан келетін пәленің алдын алу туралы айтылады. Осы мағынаны қазақстандық 1969 жылғы аударма көрсетеді: «. почуяли веяние [надвигающейся] беды с его стороны и решили предотвратить ее» [9, с. 222]. Және де Қазақ хандығының негізін құрған, қазақ тарихындағы ұлы тұлғалар Керей мен Жәнібек аудармада, көріп тұрғанымыздай, «тіміскішіл сұлтандар» болып кеткен, ал шығарманың түпнұсқасында мұндай сөздер мүлдем жоқ.
Сонымен қатар Қазақ хандығының құрылу уақытына байланысты «Тарих-и Рашидидің» өте маңызды мәліметі келісідей аударылыпты: «Алғашқы қазақ сұлтандарының үкіметі 870 һижри қәмәри яғни 1465 милади жылы құрылған» [12, 127 б.]. Бұл сөйлем шығарманың Тегеран басылымында былай беріледі:
.«. ﺩﻭﺒﺩﺎﺗﻔﻫﻮﺩﺼﺗﺷﻫﻞﺎﺳﺯﺍﻖﺍﺯﻘﻦﻴﻄﻼﺴﺖﻠﻭﺪﻯﺍﺩﺘﺒﺍ» [1, ص. 109]
Бұл жерде қолдалынып тұрған ﺖﻠﻮﺩ [доулат] сөзінің парсы тілінде бірнеше мағынасы бар, солардың ең біріншісі мемлекет (государство) [21, с. 682]. Сондықтан бұл сөйлемді біз келесідей аударғанды жөн көріп отырмыз: «Қазақ сұлтандарының мемлекетінің басталуы 870 жылдан» (Қараңыз: [22]). Т.И. Сұлтановтың аудармасы да осындай мағына береді: «Начало государства казахских султанов (ибтида’-йи даулат-и салатин-и казак) — с восемьсот семидесятого года (1465–1466 гг.)» [23, с. 234].
Осыған байланысты 1501 жылы Иран мен Оңтүстік Кавказда құрылған Сефевидтер әулеті мемлекеті парсы деректерінде«Доулат-е Сефевие» (ﮥﻴﻮﻔﺼ ﺖﻠﻮد) немесе Доулат-е Кызылбаш» (ﺶﺎﺒﻠﺰﻘ ﺖﻠﻮد) –Сефевидтер мемлекеті, Қызылбастар мемлекетідеп жазылатынын атап кетуге болады [24, с. 69; 25, с. 255]. Ал Осман империясы «Devlet-i(«доулат» сөзінің түрікше айтылуы)Âliyye-iOsmâniyye»(ﻪﻴﻨﺎﻤﺛﻋ ﻪﻳﻠﺎﻋ ﺖﻠﻮد) – деп аталған [26].
Шығарманың бір тарауында келесі өлең шумағы берілген:
«О, Мариям, өзіңнің тағдырыңды беріпті,
Тағдырына сенесің Аланқуа Көріктің» [12, 34 б.; 11, 44 б.].
Бұл өлеңнің мағынасы түсініксіз. «Тарих-и Рашидидің» Тегеран басылымында бұл шумақтар былай беріледі:
«حکایات مریم اگر بشنوی
Осы шумақтарды келісідей аударуға болады:
«Егер Мариям туралы хиқаятты естісең,
Онда Аланқуаның жағдайына сенесің (қызығасың)».
Бұл жерде ерсіз жүкті болған («непорочное зачатие») Аланқуа (Шыңғыс ханның бабасы Бозанжардың шешесі) ерсіз жүкті болған Иса пайғамбардың анасы Марияммен теңеліп отыр.
Сонымен қатар, басылымның кей жерлерінде хижра жылымен қатар жыл қазіргі қолданыстағы Григориан күнтізбесіне сай (милади жылы) көрсетіледі, алайда олар жақшаға алынбағандықтан Мырза Мұхаммед Хайдар екі жылды қатарынан жазған деген қате пікір туындайды [12, 127-128, 132, 138, 142, 178, 187, 192-193, 238, 267, 366 және т.б. бб.].
«Тарих-и Рашидидің» 2003 жылғы аудармасында «Оның (Чучук ханымның) үлкен ұлы Әбу л-Карим хан патша тағында отыр, ол әділ әрі рақымды хан» деген сөйлем бар болатын [11, 414 б.]. Алайда, Мырза Мұхаммед Хайдардың бұлай жазуы мүмкін емес, өйткені Әбу әл-Кәрім хан билік басына әкесі Абд ар-Рашид хан қайтыс болғаннан кейін, 1559–1560 жж. шамасында келді [28, с. 264]. Бұл кезде Мырза Мұхаммед Хайдардың дүниеден озғанына 8–9 жыл уакыт өткен. Тегеран басылымында мұндай мәлімет жоқ (Қараңыз: [1, с. 537]). Осы сөйлем РҒА Азия халықтары Институтының қолжазба қорында сақталған нұсқада (№В 648) ғана келтіріледі. Бұл қолжазба 972 /1564-1565 жж. көшірілген [4, с. 436]. Біздің пайымдауымызша, бұл сөйлемді сол кезде «Тарих-и Рашидиді» көшіріп жазған адам қосқан. Мұны біз сол кезде өз сын-пікірімізде жазған едік. Пікіріміз ескеріліп бұл басылымда осы сөйлем алынып тасталыпты.
Сонымен қатар, кітаптың соңында берілген осы басылымның аудармашысы, шығыстанушы Ислам Жеменей туралы еліміздің белгілі азаматтары айтқан пікірлерлерді басылымға енгізудің қажеттілігі шамалы еді деген пікірдеміз.
Қорыта айтарымыз: 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасы қазақ тілінде шығарған «Тарих-и Рашидидің» үшінші басылымы ғылыми басылым ретінде пайдалануға келмейді. Оның басым бөлігі шығарманың 2003 жылғы қазақ тілінде жарық көрген басылым негізінде дайындалған. Ал 2003 жылғы «Тарих-и Рашиди» басылымының негізгі кемшілігі оның тікелей парсы тіліндегі қолжазбадан емес, 1996 жылғы орыс тіліндегі аудармадан қазақшаға аударылғандығы және ондағы кеткен қателіктердің қайталанғандығы. Осыған қосымша жаңа аудармада басқа да біраз айтарлықтай кемшіліктер орын алған. Демек, басылымды дайындаушылардың ұлтымыздың тарихына тікелей қатысты тарихи туынды «Тарих-и Рашидиді» қазақ тіліне аударып, қазақ халқына өз ана тілінде таныстырамын деген ниеттері өте дұрыс болғанмен, әрекеттері сәтсіз шыққан.
Сонымен қатар, 2015 жылы «ҚАЗақпарат» баспасының Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы арқылы осы сәтсіз нұсқаны тағы да шығарғаны [23] мемлекет қаржысының бекер шашылғаны деген пікірдеміз.
Және де кейбір кәсіби тарихшылардың осы «Тарих-и Рашиди» басылымдағы олқылықтарды байқамай, оған оң баға беріп жатқаны мүлдем түсініксіз. Осындай тарихшылардың өз кәсібіне үстірт жауапкершілікпен қарауы, мемлекеттік қызметкерлердің мемлекет қаржысына жанашырлығы жоқтығы қазіргі заманның келеңсіз бір көрінісі болып тұр. Болашақта баспалар ғылыми әдебиетті шығарғанда мемлекет қаржысын бекер шашпау үшін оған ең алдымен ғылыми-зерттеу институттардың сараптамасын алғаны дұрыс.
1. ﻦﺍﺮﻬﺘ – ﺩﺮﻓﻯﺮﺎﻔﻏﻰﻠﻘﺴﺎﺒﻋﺮﺘﻜﺩﺢﻴﺤﺼﺘ :ﺖﻼﻏﻮﺩﺭﺩﻴﺤﺩﻤﺤﻤﺍﺯﺮﻴﻤﻒﻴﻠﺎﺘ / ﻯﺩﻴﺸﺮﺦﻴﺮﺎﺗ.ﺺ 859/1383 :ﺐﻭﺘﮑﻤ 233. ﺚﺍﺮﻴﻤﺮﺸﻧﺯﻜﺮﻤ :
2. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХIV – начале ХVI веков (вопросы политической и социально-экономической истории). – Алма-Ата, 1977. – 288 с..
3. ﻦﺎﮔﺮﻮﮔﺖﻼﻏﻮﺩﺭﺩﻴﺤﻤﺍﺰﺮﻴﻤﻒﻴﻠﺎﺘ / ﻯﺩﻴﺸﺮﺦﻴﺮﺎﺗ / Исфахан қаласының қоғамдық кітапханасы, №11384
4. Мухаммед Хайдар Дулати. «Тарих-и Рашиди». Перевод с персидского
языка А. Урунбаева, Р. П. Джалиловой, Л. М. Епифановой, 2-е издание дополненное. Алматы: Санат, 1999. – 656 с.
5. Урунбаев А.У. Мирза Мухаммад Хайдар Дуглат историограф Казахского ханства // Уроки Отечественной истории и возрождения Казахстанского общества. Материалы Научной сессии ученых Министерства науки — Академии Наук Республики Казахстан, посвященной Году народного единстваи национальной истории. – Алматы, 1999.
6. Өтениязов С. Шоқан Уәлиханов және «Тарихи Рашиди» // Ана тілі газеті. №35 (124). 4-10 қыркүйек 2014 жыл.
7.Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. СПб., 1864. Ч. 2. – 498 с.
8. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник I (V в. до н. э, XVIII в. н. э.). Под ред. С.Д. Асфендиярова и проф. П.А. Кунте. – Москва-Алма-Ата, 1935. – 298 с.
9. Материалы по истории Казахских ханств XV–XVIII вв. (извлечения из персидских и тюркских сочинений). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин. – Алма-Ата: Издательство Академии Наук КазССР, 1969. – 652 с.
10. Бартольд В.В. Сочинения. Т. V. – Москва: Восточная литература. Наука, 1968. – 757 с.
11. Мұхаммед Хайдар Дулати. «Тарих-и Рашиди». (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2003. – 616 бет.
12. Мұхаммед Қайдар Дулат. «Тарих-и Рашиди». Үшінші басылым. Алматы, ҚАЗақпарат, 2015. Парсы тілінен қазақшаға аударған: шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы, С. Демирел университетінің профессоры, ҚР Мәдениет қайраткері Ислам Жеменей. Алғы сөзін жазғандар: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Б. Аяған, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М. Қойгелді, шығыстанушы, филология ғылымдарының докторы И. Жеменей. Өлеңдерді аударғандар; ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері Қадыр Мырза әлі мен Мәдениет саласының үздігі, ақын Өтеген Нұрмағамбетов.
13.Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының 550 жылдығы: ғылыми нәтижелер туралы // ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. №4(79). Алматы, «Қазақ университеті, 2015. 5-8 бб.
14. Нұралиев Ә. Былыққа толы басылым немесе «Тарих-и Рашдиге» жасалған түңілерлік қиянат // Үш қоңыр. №42 (253). 16 қазан 2015 жыл.
15. Пищулина К.А., Атығаев Н.Ә. «Тарих-и Рашидидің» тәржімесі туралы // Қазақ тарихы, 2004. – №4. – 129-133 бб.
16. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV–XVI веках глазами востоковеда. – Алматы: Изд. «Дайк-Пресс», 2001. – 384 с.
17. Караев О.К. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа. – Бишкек, 1995. – 160 с.
18. Қазақстан тарихы (көне дәуірден бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640 бет.
19. Мирза Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введение, перевод с персидского языка А. Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. Примечание и указатели Р.П. Джалиловой и Л.М. Епифановой. – Ташкент: Издательство «ФАН»Академии Наук Руспублики Узбекистан, 1996. – 728 с.
20. Муин ад-Дин Натанзи. Мунтахабат-таварих-и Му’ини //Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. Ответ. ред. и авт. введ. В. А. Ромодин. – Москва, 1973.– 280 с.
21. Рубинчик Ю.А. Персидско-русский словарь: в 2-х томах (М., 1985). Т. 1. – Тегеран, 1385. – 800 с.
22. Атыгаев Н.А. Казахское ханство: терминология источников как отражение истории государства / Электрондық ресурс. http://edu.e-history.kz/ru/publications/view/272
23. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государства и народы Евразийских степей. Древность и средневековье. – СПб., 2000. – 320 с.
24.См.: Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI – начале XIX в. – Ленинград, 1949. – 384 с.
25. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в. Пигулевская Н.В., Якубовский А. Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А. – М. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1958. – 391 с.
27. Орбели И.А. Синхронистические таблицы хиджры и европейского летосчисления. – М.-Л.: Издательство АН СССР, 1961 г. – 288 с.
28. Акимушкин О.Ф. Хронология правителей восточной части Чагатайского улуса (линия Туглук-Тимур-хана) / Акимушкин О.Ф. Средневековый Иран: Культура, история, филология. СПб.; Наука, 2004.. – 404 с.
29. Мұхаммед Қайдар Дулат. «Тарих-и Рашиди». Құрастырушы М. Қойгелді. Парсы тілінен қазақщаға аударған И. Жеменей. Алматы, ҚАЗақпарат, 2015. – 494 б.